Động từ trong tiếng Đức

Động từ – Verben – trong tiếng Đức là thành phần trong câu dùng để diễn tả một hành động, một diễn biến hay một trạng thái nào đó.

Động từ diễn tả một hành động – Tätigkeitsverben:

Meine Mutter füllt einen Antrag aus – Mẹ tôi điền tờ đơn

Die Kinder spielen mit dem Ball – Mấy đứa trẻ chơi banh

Ich esse einen Apfel – Tôi ăn một trái táo

Động từ diễn tả một diễn biến hay một tiến trình – Vorgangsverben:

Die Sonne geht auf und die Blumen blühen – Mặt trời mọc và hoa nở

Die Zeit vergeht wie im Fluge – Thời gian qua như bay

Động từ diễn tả một trạng thái – Zustandsverben:

Die Schule liegt nicht sehr weit von hier – Trường không xa đây lắm

Wohnen Sie in der Stadt? – Ông bà cư ngụ trong phố à?

Thật ra, rất khó phân biệt rành mạch động từ nào thuộc loại nào mà chỉ có thể phân biệt tùy theo ý nghĩa trong câu (hay trong cả lời nói/bài viết) như chúng ta đã làm quen qua khi đề cập đến Akkusativ và Dativ:

Ich sitze schon stundenlang neben meinem Vater – Tôi ngồi cạnh cha tôi cả mấy tiếng rồi (động từ diễn tả trạng thái: giới từ neben đi cùng Dativ)

Setz dich doch mal neben ihn! – Em hãy ngồi xuống bên ông ta đi! (động từ diễn tả hành động: giới từ neben đi cùng Akkusativ)

Đó chỉ là phân loại rất cơ bản theo ý nghĩa diễn tả của động từ trong tiếng Đức. Thường gặp hơn là những cách giảng giải về động từ theo các khái niệm ngữ pháp thông dụng, chẳng hạn như các hình thái của động từ – Verbformen, các dạng thể chỉ thời gian (thì) – Zeitformen hay là Tempusformen, các dạng thức dùng trong câu – Verbmodus, các dạng thể của câu – Satzgenus, v.v. Trong loạt bài này chúng ta sẽ lần lượt làm quen với chúng.

Hình thái động từ – Verbformen

Động từ trong tiếng Đức xuất hiện trong hai hình thái chính: hình thái bất định (unbestimmte Verbformen) bao gồm các hình thái: động từ nguyên mẫu (Infinitiv), động tính từ hiện tại (Präsenspartizip hay Partizip 1), động tính từ quá khứ (Perfektpartizip hay Partizip 2), và hình thái xác định (bestimmte Verbformen): ở đây động từ thay đổi hình thái tương ứng với ngôi thứ của chủ từ và các thì, các dạng thức trong câu v.v.

Động từ nguyên mẫu – Infinitiv

Động từ nguyên mẫu lúc nào cũng mang phần đuôi -en hay -n: laufen – đi, chạy, singen hát, anfangen – bắt đầu, häkeln – đan (móc), hämmern – nện (bằng búa). Nói chung động từ nguyên mẫu mang phần đuôi -n khi phần gốc của nó tận cùng bằng phụ âm l- hay r-. Vài ngoại lệ là động từ tun – làm (ý nghĩa tương tự to do trong tiếng Anh), sein – là (ý nghĩa và vai trò tương tự như to be trong tiếng Anh hay être trong tiếng Pháp).

Người ta gọi phần đầu (không kể đuôi -en hay -n) là phần gốc (Verbstamm) của động từ nguyên mẫu. Hình thái nguyên mẫu của động từ được sử dụng trong từ điển nên khi tra cứu chúng ta phải để ý tìm dạng này.

Động từ nguyên mẫu được sử dụng

• Khi động từ đi cùng một động từ khác đã biến đổi hình thái cùng chủ từ:

ich sehe diese Gefahr kommen – tôi thấy nguy cơ này sẽ đến (do đi cùng ich sehe mà kommen ở nguyên mẫu).

• Khi động từ đi cặp với giới từ zu (tương tự giới từ to trong tiếng Anh hay các giới từ đòi hỏi động từ nguyên mẫu trong tiếng Pháp):

ich versuche auf diese Gefahr aufmerksam zu machen – tôi cố gắng gây sự quan tâm về nguy cơ này

• Khi nói trỏng, nói vắn tắt hay muốn nhấn mạnh ý chính mà không dùng chủ từ

Warum nicht essen gehen? – Tại sao lại không đi ăn? (essen ở nguyên mẫu vì đi cùng gehen, gehen nguyên mẫu vì nói trỏng)

Die Maßnahmen vorschlagen, ohne die Konsequenz zu erwähnen – Đưa ra biện pháp mà không đề cập đến hậu quả

Động từ nguyên mẫu trong tiếng Đức còn thường được sử dụng như danh từ. Danh từ được biến thành từ động từ nguyên mẫu ngoài việc được viết hoa ra (như tất cả mọi danh từ khác) còn được nhận giống trung tính và hầu như lúc nào cũng ở số ít:

Das Gelingen des Essens ist sehr wichtig – Sự thành công của bữa ăn rất quan trọng

Động tính từ hiện tại – Partizip 1

Động tính từ (hay còn gọi là phân từ) là một hình thái động từ mà chủ yếu có thể được dùng như tính từ. Trong tiếng Đức người ta phân biệt động tính từ hiện tại (Präsenspartizip) và động tính từ quá khứ (Perfektpartizip). Động tính từ hiện tại – còn gọi là Partizip 1 – được biến thể từ động từ nguyên mẫu bằng cách thêm phần đuôi -d vào nguyên mẫu:

laufen -> laufend

singen -> singend

Ngoại lệ: sein -> seiend, tun -> tuend.

Động tính từ hiện tại được sử dụng như tính từ. Khi là tính từ, động tính từ hiện tại cũng biến thể tùy theo Kasus như một tính từ thường (xem các bài trước). Và cũng như một tính từ thường, nó còn có thể được dùng như danh từ (và tất nhiên cũng biến thể như danh từ) hay với chức năng trạng từ (trong trường hợp này thì không biến thể). Thí dụ:

der Mann singt – người đàn ông hát (singt là động từ) ->

der singende Mann – người đàn ông đang hát (singende là tính từ)

der Singende – cái ông đang hát (Singende là danh từ)

der Mann läuft und singt – người đàn ông chạy và hát (läuft và singt là động từ) ->

der Mann läuft singend – người đàn ông chạy khi hát (singend là tính từ trong vai trò trạng từ)

der singende Mann läuft – người đàn ông đang hát chạy (singende là tính từ)

der Singende läuft – cái ông đang hát chạy (Singende là danh từ)

hay cũng có thể diễn tả ngược lại:

der Mann singt laufend – người đàn ông hát khi chạy (laufend là tính từ dùng như trạng từ; laufend còn có nghĩa bóng là “thường” nên câu này còn có thể hiểu là “người đàn ông thường hay hát”)

der laufende Mann singt – người đàn ông đang chạy hát (laufende là tính từ)

der Laufende singt – cái ông đang chạy hát (Laufende là danh từ)

Động tính từ quá khứ – Partizip 2

Động tính từ quá khứ hình thành khi động từ được sử dụng ở thì “quá khứ trọn vẹn” (Perfekt):

Susanne hat das Buch gelesen – Susanne đã đọc quyển sách (rồi)

hay ở dạng thể thụ động (Passiv):

Die Tür wird geöffnet – Cửa mở ra

Chúng ta sẽ nói rõ hơn về thì Perfekt và dạng thể thụ động về sau. Ở đây chỉ chú ý đến cách hình thành và sử dụng hình thái động tính từ quá khứ.

Cách hình thành Perfektpartizipien

Người ta phân động từ tiếng Đức thành hai nhóm chính: động từ yếu (schwache Verben) và động từ mạnh (starke Verben). Nói chung, các động từ mạnh thường không theo một qui tắc nào nhất định khi chia theo các thì. Các động tính từ quá khứ trọn vẹn (Perfektpartizip hay Partizip 2) của các động từ mạnh cũng vậy, do đó mà chúng thường được ghi chú trong từ điển (bên cạnh các dạng chính của thì hiện tại và thì quá khứ – Präteritum).

Động tính từ quá khứ của một động từ yếu được hình thành bằng cách thêm phần cuối –et hay t vào phần gốc của động từ:

machen -> gemacht

öffnen -> geöffnet

Động tính từ quá khứ của một động từ mạnh được hình thành bằng cách thêm phần cuối –en vào phần gốc của động từ:

lesen -> gelesen

singen -> gesungen

Các thí dụ trên còn cho thấy: các động tính từ của các động từ yếu hay mạnh còn được mang thêm phần đầu ge-. Nhưng điều này chỉ đúng khi động từ nguyên mẫu được nhấn giọng vào âm đầu: lesen, singen, machen, öffnen, v.v. Ngược lại, những động từ không phát âm như vậy như: studieren – học, nghiên cứu, krakeelen – um sùm, ầm ỷ, verletzen – (làm) thương tích, tổn hại, überreichen – đưa qua, chuyển giao, erraten – đoán ra v.v. không mang phần đầu ge– trong động tính từ quá khứ: studiert, krakeelt, verletzt, überreicht,erraten.

Ngoài ra, động tính từ quá khứ của các động từ mạnh thông thường còn biến âm ở âm được nhấn mạnh (mà không theo một quy tắc nhất định nào rõ rệt): singen -> gesungen, tun -> getan, v.v. hay nhận một dạng hoàn toàn khác như: sein -> gewesen.

Chúng ta sẽ quay lại những quy tắc này khi nói về cách chia động từ.

Công dụng của Perfektpartizipien

Ngoài vai trò là thành phần của động từ (ở các thì quá khứ trọn vẹn), động tính từ quá khứ còn mang công dụng tính từ. Tương tự như trường hợp động tính từ hiện tại, các tính từ này có thể sử dụng như tính từ, tính từ biến thành danh từ hay trạng từ. Thí dụ:

Susanne hat das Buch gelesen – Susanne đã đọc xong quyển sách

Das gelesene Buch liegt auf dem Tisch – Quyển sách đã đọc xong nằm trên bàn

Das Buch liegt gelesen auf dem Tisch – (ý nghĩa tương tự, với ngụ ý nhấn mạnh là sách đã đọc xong)

Doch das Gelesene beschäftigt Susanne immer noch – Tuy vậy cái đã đọc vẫn làm Susanne bận tâm

Ở bài sau, chúng ta sẽ tìm hiểu sơ lược về các loại động từ trong tiếng Đức.